Ayrılık, hayatın her evresinde ve farklı şekillerde deneyimlenmektedir. Doğum, ilk ayrılığı beraberinde getirir. Hamilelik sürecinde anne ve bebek birdir. Doğum ile birlikte bebek anneden ayrılmıştır. Bebek geliştikçe, kendisi ile başkaları arasındaki ayrım belirginleşmeye başlar. Mahler, Pine ve Bergman (1975) bu sürece ayrılma – bireyleşme adını verir. Anneden ayrılık, kendini keşfetme yani bireyleşmenin başlangıcıdır. Bu, yetişkinliğe giden duygusal yolculuğun ilk adımıdır.

Mahler’in ayrılma – bireyleşme kuramına göre ayrışma-bireyleşme, insanın biyolojik doğumuyla beraber başlayan psikolojik doğum sürecidir. Doğumdan sonraki ilk 3 ayını anne ile bir bütün olarak algılayan ve annenin bedenini kendi bedeninin bir parçası olarak gören bebek, 3. aydan itibaren dış dünyayı farketmeye ve annesini farklı bir birey olarak algılamaya başlar. Ancak aynı zamanda ona bağlanır.

Anne odadan çıktığında ağlar ve ihtiyaçlarına mümkün olduğu kadar kısa sürede cevap verilmesini bekler. Böylece güvenli bağlanmanın temelleri atılmış olur. Mahler’e göre çocuğun yürümeye başladığı dönem ise diğer bir ayılma sürecinin başlangıcıdır. Çocuk artık bağımsızlaşır ve dış dünyaya keşfe başlar. Bir sonraki ayrışma dönemi ise çocuğun anaokuluna başladığı süreçtir. Eğer güvenli bağlanma gerçekleşti ise çocuk anne ve babasını zihninde simgeleştirebilir. “Anne – babamı görmesem de oradalar, tek başıma da başarabilirim” bilinci gelişmeye başlar. Winnicott (1992)’a göre ise ayrılma “yalnız kalma kapasitesi” sine bağlıdır. Yalnız kalma kapasitesini sağlayacak olan “Yeterince iyi anne”’dir. Emekleyerek keşif için ilk defa etrafa çıkan bebeğe özgürlük tanıyan, özerkleşmeyi desteklediği kadar, bebek geri döndüğünde ulaşılabilir mesafede duran anne, ayrılma kapasitesini sağlar. Çocuğundan ayrılmaya henüz hazır hissetmeyen ve hiçbir ayrılık sürecine izin vermeyen ebeveyn ise aslında çocuğun ayrılıklara karşı toleransının gelişmesini engeller. Annenin çocuğa ayrılık toleransını geliştirebileceği, kendi kararlarını verebileceği, kendini ifade edebileceği bir alan yaratması önemlidir.

Ayrılma – bireyleşme sürecinde çocuk, anne ile önceki birlik durumunun kaybını içeren bir kayıp yaşar. Başta bu ayrılma endişeye yol açmakla birlikte zaman içinde nesnelerin zihinsel temsili daha kalıcı hale gelir. Bu durum sevilen nesneden ayrılmayı belli bir düzeyde mümkün kılar ve bireyleşme sürecini destekler (Soysal, 2021). Ancak Mahler’e göre bağımsızlığa doğru atılan her adımda nesne kaybı korkusu yaşanmaktadır. Özetle ayrılma bir yandan benliğin özerkliğini temsil ederken öte yandan nesnenin kaybı ile baş etme sürecini de içermektedir (Mahler, 1974; Mahler, Pine ve Bergman, 1975).

Çocuk her ne kadar ayrışmak istese de diğer bir yandan ihtiyaç duyduğunda annenin orada olacağından emin olmak istediğini unutmamak gerekir. Sağlıklı ayrılma süreci, sağlıklı bir duygusal gelişimi ve psikolojik dayanıklılığı beraberinde getirir. Eğer anneden ayrılma sağlıklı bir biçimde gerçekleşmez ise çocukluk dönemindeki ayrılma kaygısı ileriki yaşlarda kendini farklı biçimlerde gösterebilmektedir (Brückl ve ark., 2007).

Çocuklarda Ayrılma ve Bireyselleşme Süreci

Kimimiz ergenliği ilk aşkı, ilk hayal kırıklığı ile hatırlarken kimimiz de kapıların çarpıldığı, isyan bayraklarının çekildiği çalkantılı bir dönem olarak hatırlar. Kuşkusuz bu çalkantılı dönemin en belirgin özelliği değişimi, dönüşümü mümkün kılan bir zemin yaratmasıdır. Çocukluktan ayrılmayı, yeni bir cinselliği, farklı sosyal ilişkileri içinde barındırır. Peki, bu dönüşüm sürecinde kapanan ve açılan kapıların ardında ergenin zihninde, ruhsallığında ne yaşanmaktadır?

Ergenliği bir kendiliği arama yolculuğu olarak tanımlayacak olursak, psikanalitik ekol bu yolculuğu özdeşleşmelerle başlatır. Özdeşleşme, ötekinin kimi özelliklerinin içselleştirilmesi olarak açıklanabilir. Çocukluk döneminde özdeşleşme, genellikle aynı cinsten ebeveynin güçlü yönlerinin benimsenmesiyle gerçekleşir. Çocuk anne ve babasına benzemeye, onlar gibi davranmaya, hissetmeye çalışır. Böylece anne ve babasına olan bağımlılığını yadsıyacak ve kendisini tümgüçlü hissedecektir. Parman (2013), ergenlik ile birlikte bireyin anne ve babaya dair özdeşleşmelerini yeniden gözden geçirmek zorunda kaldığından bahseder ve yatırımlarını bu özdeşleşmelerden vazgeçerek dışarıya yönlendirdiğini vurgular. Yani ergenin kendini arama yolculuğu aslında dışarıdaki ötekini tanıması, anlaması ve içselleştirmesiyle başlar. Bu öteki, sevdiği bir müzik grubu, ilk aşkı, politik ya da felsefi bir duruş olabilir. Ergen bu dönemde ötekini bulup bulup kaybeder. Tıpkı bitmeyen bir saklambaç oyunu gibi. İlgi alanları, hayran olduğu kişiler sürekli değişir. Bu süreç benlik idealinin yani olmayı istediği kişinin zihinsel imgesinin zaman içerisinde değişerek oluşmasına katkıda bulunur. Yani çocuğun ebeveynine duyduğu sevgi yer değiştirmiş, artık kendisine ve olmak istediği ideale yönelmiştir (Blos,1968).

Blos (1967), ergenlikte bireyin içselleştirilmiş anne ve babasal nesnelerden ayrıldığı bu süreci ikici bireyleşme süreci olarak tanımlar. Ergen, anne ve baba imagolarından (zihnindeki temsillerinden) ayrıştıkça dışarıda yeni bağların ve ilişkilerin kurulmasına da yer açılır. Yani anne, baba temsillerinin yerini başka temsiller alır. Ergen yeni arkadaşlar, hobiler edinir, başka bir gruba ait hissetmeye başlar. Blos (1967) bu sürecin erken çocukluktaki, bebeğin annenin varlığını zihninde simgeleştirdikçe ondan ayrı kalma becerisinin geliştiği birincil ayrışma-bireyleşme sürecinin tersi bir yol izlediğine de değinir. Bebek doğumdan sonra dünyayı annesinin bakışlarında ve sözcüklerinde tanır ve anneyle bir olma halini deneyimler. Birinci bireyleşme süreci ile birlikte çocuk annesinin farklı bir birey olduğunu anlamaya ve dünyayı keşfetmeye başlar, fakat bu keşfi annesinin varlığını hissederek, geri döndüğünde orada olacağını bilerek yapmalıdır. Ancak ergen için durum biraz daha farklıdır. Kendisinin ebeveyninin bakışlarından uzakta tanıması ve anlamlandırması gereken bambaşka bir dünya vardır artık. İşte tam da bu noktada ergenin kurallar ve sınırlarla çatışması başlar.

Ergen kendisine bir kimlik inşa ederken dışarıdakileri keşfetmeye ve bu nedenle anne ve babasından uzaklaşmaya, özerkliğe ihtiyaç duyar. Bu nedenle anne ve babasının koyduğu sınırları esnetmeye çalışabilir, daha tahammülsüz bir tutum sergileyebilir. Yani ergenin kendi alanını yaratması için önce biraz yakıp yıkması, elindekilere isyan etmesi gerekir. Ama bunu onu koruyan sınırın ve yasakların güvencesi altında yapmalıdır. Yani kendi özgürlüğünü önce görece kısıtlı bir özgürlükte keşfetmelidir çünkü ergen sınırların olmadığı özgürlük ile henüz nasıl baş edeceğini bilemez ve kaybolma tehlikesiyle karşı karşıya kalabilir. Bu nedenle yasaklar ergenin hem en büyük düşmanı hem de güvenli bir oyun alanıdır. Jacquet ve Huerre (2022) kurallar ve yasaklarla çevrelenmiş bu alanı simgesel bir beşiğe benzetmiş ve nasıl ki bebeğin onu koruyacak bir beşiğe ihtiyacı var ise ergenin de onu tutacak, sakinleştirecek, keşfetmesine imkân tanıyacak kendisine ait bir odaya ve o odayı çevreleyen duvarlara ihtiyaç duyduğunu dile getirmiştir. İşte tam da bu nedenle ebeveynlerin zaman zaman ergenlere yasaklar koyması, sınır çizmesi gerekir. Çünkü kendi sesini bulabilmesi ergenin önce ebeveynine karşı çıkması ve biraz da duyulmaması ile mümkün olur.

Ergenin ruhsallığındaki değişim, bedeni, hormonlarındaki değişim kadar gözle görülebilir değildir, ancak hissedilir. Belirsizliklerle ve yeniliklerle dolu bu dönemde ergen kendisini bir ötekinde aramaktadır. Aslında bu yolculuğu, yetişkinliğe doğru ilerlerken sonsuz seçeneğin olduğu bir labirente de benzetebiliriz. Bu yolda attığı her adım da kendisine dair cevaplandırdığı bir sorudur. Yolculuk karmaşıktır, düzensizdir, zaman zaman da kaotiktir. Peki bu kendini arama, bulma ve bazen de kaybetme yolculuğunda hangi yoldan gidecektir ve labirentin sonu nerededir? Belki de sorulması gereken soru şudur: Labirentin bir sonu var mıdır?

Ergenlikte Ötekiyle Karşılaşma

Yalom’un “başka hiçbir şeyin yapamadığı şekilde başımıza bela olur, yüzeyin altında sürekli homurdanır” dediği ölüm korkusu; ölümlülüğümüzle kaçamamacasına yüzleştiğimiz bugünkü gibi afet sonrası zamanlarda kuvvetle yüzeye çıkan ve daha açık bir yerden bizi tedirgin eden bir hale bürünebiliyor. Öyle ya, diğer zamanlarda bir şekilde bertaraf veya inkar ettiğimiz, kimi riskli davranışlar, tehlikeli sporlarla bir bakıma üzerinde hakimiyet kurmaya dahi çalıştığımız ölümlülüğümüz bu gibi dönemlerde bizi o denli güçlü olmadığımız gerçeğiyle, ölüm karşısındaki çaresizliğimizle karşı karşıya getiriyor.

Kaçınılmaz olarak yaşamının bir gün son bulacağını bilmek, ölümün etrafında dolanan bilinmezlik hali; endişe verici düşlem, fikir ve hatta an(lat)ılar ölümün insan canlısı tarafından kolay sindirilmeyen bir yerde durmasına sebebiyet verebiliyor. “Öldükten sonra ne oluyor, ölüm anında neler yaşanıyor, beni nasıl bir ölüm bekliyor, tanıdıklarımın ölümleri nasıl yaşandı, anlatıldı; toplumda ve benim değer, inanç sistemlerimde ölüm nerede duruyor?” sorularının etrafında pek çok karmaşanın, duygunun konumlanıyor olması olağan. Korku da bu duygulardan biri….

Peki ölümlülüğe dair her şey kara bir bulut gibi kasvetli, rahatsızlık verici, “kötü” olmak zorunda mı? Zira, ölümün, ölüm korkusunun yalnızca “olumsuz bir şey” olmayabileceğinden bahsedenler de vardır. Ölümün olmadığı bir yaşamı hayal edin, derler. Hayatın sizin için herhangi bir amacı, hareketliliği kalır mıydı geride? Ölümlülüğü, ölüm endişesini yaşamdaki canlılığın kavranabilmesi ve deneyimlenebilmesi için bir gösterge olarak değerlendiren kişilerdir bunlar aynı zamanda. “Si vis vitam, para mortem (Yaşamak istiyorsan, ölüme hazırlan)” sözüyle belki Freud da benzer bir algılama biçimine işaret ediyordu. Cümleyi tersten ele alırsak, ölüme hazırlanmak; onun korku dolu gölgesini aydınlığa kavuşturmak istiyorsan, yaşamı yaşa. Nitekim insanın ölümlülüğüyle yüzleşmesi, ölüm korkusunu anlamaya yaklaşması onun özgürlük alanlarıyla, seçim yapabilme iradesiyle, hayatı ertelemeden şimdinin içine yerleşme arzusuyla, gerçek ve derin bağlar kurabilmesine izin vermek suretiyle “hayatının dümenini ele almayı” (Yalom, 1980) mümkün hale getirebilen şeydir de aynı zamanda. Kişinin değerlerini ve önceliklerini hatırlaması, bunlara göre yaşamanı gerekiyorsa yeniden düzenlemesi ve daha doyumlu, daha kendine has bir hayat sürmeye gayret etmesi hayattan kazanımlarını arttırarak ölümden alacaklılığını azaltıp, ona dair endişeleri daha dayanılır hale getirebilir mi?

Kendi başına oldukça soyut olan; zaman, mekan ve herhangi bir biçimden azade olan ölümlülüğü ve ona dair endişeleri belli bir nesneye aktararak somutlaştırmak bu korku ile baş etmek için başvurulan yollarından bir diğeridir. Böylece belli belirsiz herhangi bir şeyden, başı sonu belli, katı ve orada olan bir şeye aktarılan ya da yansıtılan ölüm kaygısı kendine sözgelimi bir hedef tahtası bulmuş olur. Bu dönüştürme, onu görülebilir ve dolayısıyla rasyonel düzeyde engellenebilir ya da savunulabilir bir konuma taşır. Ancak bu durumda kişi ölümlülüğün yakıcı ıstırabıyla olmasa bile onu aktardığı görüngüler ile mücadelesini, o ya da bu düzeyde, sürdüredurur.

Ölüm üzerinde yapay bir hakimiyet kurma ya da ölümlülüğümüzden çeşitli yollarla kaçma gibi hallerle kıyısında danslar vermek yerine hayatımızın bize özgü derinliklerine dalmak, canlılaşmanın kendi içsel dünyamızda neye benzeyeceğini araştırmak bir seçenek olarak orada, mevcut. Diğer yandan ölüme dair uyanan yok olma, bedeni kaybetme, acı duyma, mutlak yalnızlık, belirsizlik, kontrolün kaybı, cezalandırılacak olma veya başka olası endişe verici parçaların incelenmesi, bu parçaların kişinin ruhsallığındaki öznel izdüşümlerinin keşfedilmesi de öyle. Nitekim insanın tek başına içinde kaybolabileceği ölümlülüğüyle karşılaşma ve onun uyandırdıklarını metabolize etme süreci bir öteki olarak terapistin eşlikçiliğinde zengin tarlaların sürülmesine benzeyen bir deneyime kapı aralayabilir.

Blog

Çocuklarda Ayrılma ve Bireyselleşme Süreci

Ergenlikte Ötekiyle Karşılaşma

Ölüm Kaygısı